ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΡΟΔΟΠΗ ΧΑΪΚΟΥ (ΑΜΦ 28236)
Θ.Ε.: ΕΠΟ 11
ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 3Η
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2008
ΘΕΜΑ: «Αφού μελετήσετε τα κεφάλαια 2 και 1 από το βιβλίο των Derek H. Aldcroft - Simon P. Ville, Η Ευρωπαϊκή Οικονομία, συζητήστε πώς οι δημογραφικές εξελίξεις επηρέασαν το βαθμό και το ρυθμό ανάπτυξης σε δύο τουλάχιστον περιοχές της Ευρώπης».
ΣΥΝΟΛΟ ΛΕΞΕΩΝ: 1.528
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2
1. Η αύξηση του πληθυσμού και η γεωργία 3
2. Οι συνέπειες της δημογραφικής αύξησης 4-5
3. Εκβιομηχάνιση της οικονομίας 6
ΕΠΙΛΟΓΟΣ 7
Βιβλιογραφία 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε πώς η συνεχής αύξηση του πληθυσμού είχε μια σειρά από επιδράσεις στην οικονομική ανάπτυξης της Αγγλίας και γενικότερα της Ευρώπης, ενώ επέφερε μια σειρά κοινωνικών και θεσμικών αλλαγών.
Ειδικότερα, θα μελετήσουμε τις συνέπειες της δημογραφικής αύξησης στην Ευρώπη την περίοδο της Πρώτης Βιομηχανικής Επανάστασης (1780-1850): την σημασία των μεταναστεύσεων, τις μετακινήσεις του αγροτικού πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα και την εκβιομηχάνιση της οικονομίας γενικότερα.
Επίσης, θα αναλύσουμε τον ρόλο της αλλαγής στο σύστημα κατοχής γης της Αγγλίας στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας την συγκεκριμένη περίοδο και στην εδραίωση του καπιταλισμού.
1. Η αύξηση του πληθυσμού και η γεωργία
Ο πληθυσμός της Ευρώπης είχε ξεκινήσει να αυξάνεται πριν τον αιώνα της Βιομηχανικής Επανάστασης (πρώτη περίοδος 1780-1850), καθώς από το 1600 και μέχρι το 1750 οι δημογραφικοί δείκτες αυξάνονταν με μέσο ετήσιο ρυθμό 0,38%, από το 1750 έως το 1800 ο ρυθμός ανέβηκε στο 0,54% και τα αμέσως επόμενα 50 χρόνια ανήλθε σε 0,96%[1]. Η αιτία της σύγχρονης έκρηξης του δημογραφικού στην Ευρώπη και κυρίως στην Αγγλία, όπου και εκδηλώθηκε η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν η μείωση της θνησιμότητας από μολυσματικές ασθένειες λόγω της βελτίωσης της διατροφής και του περιβάλλοντος[2], οι οποίες που αποδίδονται στις αλλαγές που συντελέστηκαν στον τομέα της γεωργίας, ενώ παράλληλα, τα ποσοστά γεννήσεων παρέμειναν υψηλά.
Οι αλλαγές στη γεωργία που προηγήθηκαν της βιομηχανικής επανάστασης μπόρεσαν να ανταποκριθούν στα πρώτα στάδια της ταχείας αύξησης του πληθυσμού: η αύξηση της παραγωγής έγινε με την υιοθέτηση μεθόδων οι οποίες εγκαινιάστηκαν για πρώτη φορά στις αρχές του 18ου αιώνα, όπως η εναλλαγή των καλλιεργειών για τον εμπλουτισμό και την βελτίωση των αποδόσεων, η δημιουργία της μεγάλης ιδιοκτησίας και η ορθολογική εκμετάλλευση της γης (νόμοι για τις περιφράξεις στα 1760-1830)[3].
Διαπιστώθηκε επίσης η σύζευξη της εκβιομηχάνισης με την δημογραφική ανάπτυξη που σημειώθηκε στην Αγγλία, όπου ο πληθυσμός έφτασε τα 12 εκατομμύρια το 1820, ενώ εκτινάχθηκε στα 18, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1850. Στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες ζώνες μιας περιοχής το 40% του πληθυσμού ηλικίας 17-30 ετών ήταν έγγαμο έναντι ποσοστού 19% στις αγροτικές[4].
2. Οι συνέπειες της δημογραφικής αύξησης
Αυτή η συνεχής αύξηση του πληθυσμού δεν σήμαινε μόνο αύξηση των εν δυνάμει εργατών και εν δυνάμει καταναλωτών, αλλά είχε και μια σειρά από συνέπειες για την οικονομική ανάπτυξης της Αγγλίας και γενικότερα της Ευρώπης, ενώ επέφερε μια σειρά κοινωνικών και θεσμικών αλλαγών.
Η δημογραφική ανάπτυξη κατά την Βιομηχανική Επανάσταση δίχασε για το αν ήταν επωφελής ή επιζήμια, καθώς μερίδα επιστημόνων υποστηρίζει ότι η δημογραφία είχε σημαντική συμβολή στην διαμόρφωση του χαρακτήρα της ευρωπαϊκής οικονομικής ανάπτυξης και για άλλους, ότι ο ρόλος της ήταν αμελητέος[5]. Εντούτοις, τα θετικά σημεία κρίνονται σαφώς περισσότερα, σύμφωνα με τους Derek H. Aldcroft - Simon P. Ville.
Σημαντικός είναι ο ρόλος της τεχνολογίας και του πληθυσμού στην οικονομική μεταβολή του 18ου αιώνα, σύμφωνα με τον Douglass C. North: «…στη πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση, οι νέες τεχνικές στην ενέργεια και την παραγωγή δεν θεωρούνται οι κρισιμότεροι συντελεστές στην οικονομική ανάπτυξη. Σημαντικότερο ρόλο διαδραμάτισαν οι νέες σχέσεις ιδιοκτησίας που έδιναν πραγματικά κίνητρα και προσδοκίες για την παραγωγή νέου πλούτου» [6].
Μετανάστευση
Ιδιαίτερα εντυπωσιακό στοιχείο της εξεταζόμενης εποχής είναι η μετανάστευση. Οι ρυθμοί μετανάστευσης στο εσωτερικό της Αγγλίας ή προς τη χώρα αυτή παρέμειναν υψηλοί την περίοδο 1750-1850 και ανέβηκαν ακόμη περισσότερο τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Το πρότυπο της εσωτερικής μετανάστευσης ήταν διάχυτο και κυκλικό: άνθρωποι μετακινούνταν από τη μια αγροτική περιοχή στην άλλη, αλλά από τον 19ο αιώνα η εικόνα αυτή άλλαξε στην Αγγλία. Πλέον, η γεωγραφία της εσωτερικής μετανάστευσης αφορούσε μετακινήσεις από τις αγροτικές προς τις αστικές περιοχές και κατ’ επέκταση από τις γεωργικές εργασίες στις βιομηχανικές και τις υπηρεσίες[7].
Παράλληλα, τόσο στην τελευταία περίοδο του 18ου αιώνα όσο και σε ολόκληρο τον 19ο σημειώθηκε μαζική έξοδος ατόμων προς μη ευρωπαϊκούς προορισμούς. Το μεγαλύτερο μέρος των Ευρωπαίων υπερπόντιων μεταναστών προερχόταν από αγροτικές περιοχές, απασχολείτο στην αγροτική οικονομία και βοηθητικές εργασίες και εγκατέλειπε μόνιμα τον τόπο καταγωγής του[8].
Η μετανάστευση συνέβαλε στη βελτίωση των μεθόδων διεθνών μεταφορών και της οργάνωσης του εμπορίου και έδωσε ώθηση στις εξαγωγές. Έμμεσα συνέβαλε στο να περιοριστεί η πλεονάζουσα προσφορά εργασίας στο εσωτερικό των χωρών. Στον αντίποδα, η αντιμετώπιση του υπερπληθυσμού με την μετανάστευση καθυστέρησε την υιοθέτηση των σύγχρονων αποτελεσματικότερων μέσων ελέγχου των γεννήσεων. Παράλληλα, μπορεί να έδωσε μια παράταση ζωής στις παραδοσιακές μεθόδους οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης ενώ είχαν πάψει να είναι παραγωγικές και να αποθάρρυνε την διάδοση πιο αποτελεσματικών μορφών παραγωγής[9].
Οικονομικές επιδράσεις της αύξησης του πληθυσμού
Η Βιομηχανική Επανάσταση προκάλεσε ένα νέο καταμερισμό εργασίας, οδηγώντας στη συρρίκνωση του αγροτικού πληθυσμού και σε ραγδαία αύξηση του αστικού[10]. Η ριζική μεταβολή στο σύστημα κατοχής της γης, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη της Αγγλίας και την εδραίωση του καπιταλισμού, είχε από την άλλη πλευρά ως αποτέλεσμα να εκμηδενιστούν οι παραδοσιακοί χωρικοί, οι οποίοι εγκατέλειπαν μαζικά την ύπαιθρο και κατέφευγαν στις αστικές περιοχές για αναζήτηση καλύτερης μοίρας, τροφοδοτώντας έτσι τον κατασκευαστικό τομέα με φθηνό εργατικό δυναμικό.
Στην Ευρώπη, οι υψηλότεροι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού στα τέλη του 18ου και σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν η δύναμη που ανέβαζε το επίπεδο της ζήτησης, με θετικές συνέπειες για την οικονομία. Μείωνε το πραγματικό κόστος της εργασίας και, με τον τρόπο αυτό, έδινε ώθηση στην αύξηση των κερδών και δημιουργούσε επενδυτικές δυνατότητες, ενώ ενθάρρυνε τη διάδοση των βελτιωμένων αγροτικών συστημάτων, των νέων τεχνολογιών και βιομηχανιών[11].
Η σχέση δημογραφίας - οικονομίας είναι πολύπλοκη, γι’ αυτό και οι ιστορικοί έχουν συναινέσει σε τρία σημεία σχετικά με τις οικονομικές συνέπειες από την δημογραφική ανάπτυξη. Πρώτον, οι διαφορές στο μέγεθος και το ρυθμό αύξησης του πληθυσμού καθόρισαν την ποσότητα της εργασίας που ήταν διαθέσιμη για παραγωγή. Δεύτερον, η προέλευση του αυξανόμενου βιομηχανικού εργατικού δυναμικού στην Ευρώπη, οφείλει περισσότερα στην επιμονή των σχετικά υψηλών ρυθμών φυσικής αύξησης μέσα στους ίδιους πληθυσμούς των εργαζομένων παρά στην έξοδο εργατών από την αγροτική οικονομία. Τρίτον, οι δημογραφικές τάσεις έχουν κάποια ευθύνη για όσα συνέβησαν στις οικονομίες της Ευρώπης την περίοδο από το 1750 και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα[12].
Οι συνέπειες είναι αντιφατικές: από τη μία, με τον πολλαπλασιασμό των εργατικών χεριών αυξήθηκε ο ρυθμός παραγωγής, αλλά η αύξηση της ζήτησης εργασίας είχε παράλληλα συνέπεια στην μείωση του κόστους εργασίας. Η εξέλιξη αυτή όμως, σήμαινε άνοδο του κέρδους για τις επιχειρήσεις και ενίσχυση των επενδύσεων. Εκεί όπου η αύξηση του πληθυσμού συνοδευόταν από μείωση της εργασίας, τα ποσοστά γης και η άνοδος των κατά κεφαλήν εισοδημάτων ύψωναν το επίπεδο της συνολικής ζήτησης. Αντίθετα, όπου η δημογραφική αύξηση συνοδευόταν από αύξηση της εργασίας, τα ποσοστά γης και η πτώση των κατά κεφαλήν εισοδημάτων μείωναν την ζήτηση[13].
Οι απόψεις γύρω από τις συνέπειες του καπιταλισμού στο σύνολο των εργαζομένων και το βιοτικό τους επίπεδο εκτείνονται από τις ιδιαίτερα αισιόδοξες μέχρι τις πλέον απαισιόδοξες. Για παράδειγμα, ο δείκτης θνησιμότητας στην Αγγλία, σημείωσε εμφανή μείωση στην περίοδο 1780-1810, για να αυξηθεί σημαντικά μέχρι το 1840[14]..
3. Εκβιομηχάνιση της οικονομίας
Δίχως να είναι δυνατόν να εξακριβωθεί η ακριβής σχέση ανάμεσα στην εκβιομηχάνιση και στη δημογραφική ανάπτυξη, φαίνεται πως η δημογραφική επανάσταση του 18ου αιώνα ακολούθησε τη βιομηχανική και σε κάποιο βαθμό πήγασε από αυτή[15].
Την ουσιαστική ώθηση στην ανάπτυξη της αγγλικής βιομηχανικής παραγωγής έδωσε η σημαντική διεύρυνση της εγχώριας αγοράς. Αυτή υπήρξε απόρροια καταρχάς της ραγδαίας πληθυσμιακής αύξησης και κατά δεύτερο λόγο της σημαντικής αύξησης των αγροτικών εισοδημάτων, η οποία επέστρεψε σε χιλιάδες χωρικούς να γίνουν καταναλωτές βιομηχανικών προϊόντων[16].
Από τα τέλη του 17ου αιώνα η αγροτική παραγωγή άρχισε να υστερεί εμφανών σε σχέση με τη δημογραφική επέκταση, γεγονός που προκάλεσε μια σημαντική άνοδο των τιμών των αγροτικών προϊόντων, σε σχέση με τα προϊόντα του κατασκευαστικού τομέα. Αποτέλεσμα υπήρξε η εμφανής άνοδος του βιοτικού επιπέδου στην αγροτική ύπαιθρο, η οποία και οδήγησε στην εμπέδωση νέων καταναλωτικών προτύπων σε μίμηση των αστικών. Η εξέλιξη αυτή λειτούργησε αναζωογονητικά για την εθνική βιομηχανία, το εσωτερικό εμπόριο, αλλά και τις εισαγωγές κατασκευασμένων αγαθών και πρώτων υλών[17].
Οι μηχανές δέχθηκαν τις σφοδρές αντιδράσεις των εργατών και η πρώτη και δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα σημαδεύτηκαν από σοβαρές κοινωνικές αναταραχές Έντονες ήταν οι αντιδράσεις στην Αγγλία, όπου για παράδειγμα αναπτύχθηκε το κίνημα των Λουδδιτών την περίοδο 1811-1816 με αίτημα την καταστροφή των νέων μηχανημάτων[18]. Αιτία δεν ήταν η είσοδος των μηχανών στην παραγωγική διαδικασία, αλλά οι αλλαγές που επέφεραν οι νέες συνθήκες οργάνωσης της παραγωγής στην ανθρώπινη εργασία: νέα συνεχή ωράρια, ποινές και πρόστιμα κατά της «οκνηρίας», διαχωρισμός της ανδρικής και γυναικείας εργασίας με υποτίμηση της δεύτερης κ.ά[19].
Η τεχνολογική εξέλιξη του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα αντιμετωπίζεται ως απόρροια μάλλον της οικονομικής. Οι τεχνολογικές καινοτομίες που ταυτίστηκαν με τη Βιομηχανική Επανάσταση εφαρμόστηκαν μόνο σταδιακά ή χρειάστηκε να περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρις οικονομικές στρατηγικές να επιτρέψουν την πλήρη ένταξή τους στην παραγωγική διαδικασία[20].
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όπως ένα νόμισμα, έτσι και η σημαντική αύξηση του ευρωπαϊκού πληθυσμού την περίοδο από τα τέλη του 18ου μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, δεν έχει μόνο μια όψη.
Η Βιομηχανική Επανάσταση, που κορυφώθηκε την περίοδο 1780-1800, προκάλεσε ένα ριζικό μετασχηματισμό της αγγλικής οικονομίας και κοινωνίας, εισάγοντας τη χώρα στη νέα εποχή της «βιομηχανικής οικονομίας».
Ωστόσο, η αυξημένη θνησιμότητα της περιόδου 1811-1841 αποδόθηκε στις δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες της εποχής, ενώ μεταγενέστερες έρευνες τη συνέδεσαν με την πτώση του εισοδήματος και της κατανάλωσης τροφής.
Η ευρωπαϊκή βιομηχανία του 19ου αιώνα συνεχίζει να βασίζει την ανάπτυξή της περισσότερο στα φθηνά εργατικά χέρια παρά στην εισαγωγή των τεχνολογικών καινοτομιών.
Βιβλιογραφία
Aldcrof t H. Derek - Ville P.Simon (2005), Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914, Αθήνα, Αλεξάνδρεια
North C. Douglass (2000), Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία, Αθήνα: Κριτική
Hobsbawm E.-J. (1990), Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας.
Γαγανάκης Κ. (1999), Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα: ΕΑΠ.
[1] Derek H. Aldcroft - Simon P. Ville, Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2005, σελ. 53-54
[2] Douglass C. North, Δομή και μεταβολές στην οικονομική ιστορία, Κριτική, Αθήνα 2000, σελ. 252-253
[3] Κώστας Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 240
[4] Στο ίδιο, σελ. 242-243
[5] Derek H. Aldcroft - Simon P. Ville, ό.π., σελ. 64
[6] Douglass C. North, ό.π., σελ. 19
[7] Derek H. Aldcroft - Simon P. Ville, ό.π., σελ. 62
[8] Στο ίδιο, σελ. 56,58, 60
[9] Στο ίδιο, σελ. 78-79
[10] Κώστας Γαγανάκης, ό.π., σελ. 245
[11] Derek H. Aldcroft - Simon P. Ville,ό.π., σελ. 75
[12] Στο ίδιο, σελ. 63
[13] Στο ίδιο, σελ. 64-65
[14] Κώστας Γαγανάκης, ό.π., σελ. 253-254
[15] Κώστας Γαγανάκης, ό.π., σελ. 241
[16] Στο ίδιο, σελ. 239
[17] Στο ίδιο, σελ. 240
[18] E.J. Hobsbawm, (1990), Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1990, σελ. 63-64
[19] Κώστας Γαγανάκης, ό.π., σελ. 246
[20] Στο ίδιο, σελ. 242
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου